155 Numaralı Mufassal Tahrir Defterine Göre Diyarbekir Vilayeti'nde Seyyid ve Şerifler

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Salih Erpolat

Dicle Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi

Özet

Bu bildiride, 1564 taıihli Diyarbekir Vilayeti Mufassal Tahrir Defteri'ndeki bilgiler ışığtnda, Diyarbakır'da şehir ve köylerde yaşayan "seyyidlerin" ve "şeriflerin" adları, meslekleri, tasarruf ettikleri arazinin "çift" cinsinden miktarı ortaya çıkarıl­mıştır. Böylece Diyarbakır ve bağlı köylerde, İslam dünyasında saygı gören, "seyyidlerin" ve "şeriflerin" varlıkları sosyo-kültürel etkinlikleri tarihi belgeler ışığında gün yüzüne çıkarılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Seyyid, Şerif, Diyarbekir, Nakibü'l-eşraf.

Giriş

Osmanlı döneminin değişik belgeleri ile arşiv kayıtlarında "seyyidlerin" ve "şeriflerin" izleıine sık­lıkla rastlamak mümkündür. Bu belgelerin ve arşiv vesikalanın başlıcaları; şer'iyye sicilleri, ahkam defterleri, tahrir defterleri, nakibü'l-eşraf defterleri, siyadet hüccetleri ile çeşitli vakıf kayıtlan bunların başlıcalarıdır. Bu tebliğde adlarını zikrettiğimiz kayıtlardan sadece birindeki bilgiler sizlerle paylaşıla­caktır. Bu bakımdan bildirimiz zaman, coğrafya ve kaynak bakımından sınırlı bir çerçevede yer alacaktır. Zaman olarak XVl. yüzyılın dar bir noktası, coğrafya olarak Diyarbekir vilayetinin sadece Amid sancağı ve kaynak olarak bir mufassal tahrir defterindeki bilgilerden faydalanılmıştır. Bununla beraber, bildirimizin, konu ile ilgili ilginç ve faydalı bilgileri içerdiğini umuyorum.

Bu bildiri ile Kanuni Sultan Süleyman'ın son zamanlarında (1564) yazımına başlanan ve 1568 yı­lında tamamlanan Diyarbekir Vilayeti Mufassal Tahrir Defteri'nde yer alan bilgiler ışığında, Diyarbakır şehir merkezi ile merkeze bağlı köylerde yaşayan seyyid ve şeril1erin mevcudiyetini, adlarını ve mesleklerini tespit etmek hedeflenmiştir. Bu çalışmada, Ankara'da Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi'nde bulunan Diyarbekir Vilayeti'ne ait 155 numarada kayıtlı mufassal tahrir defterindeki ilgili bölümlerde yer alan bilgilerden faydalanılacaktır.

Tahrir defterleri, ülkenin gelir, asker, vergi ve insan potansiyelini tespit etmek amacıyla tutulurdu. Bu itibarla adı geçen defterlerde o idari birimde yer alan şehir ve mahallelerin, köylerin ve mezralann adları buralarda yaşayan vergi mükelleflerinin adları ve baba adları, bu birimlerden alınacak vergiler ve miktarı belirtilmektedir. Bizim incelemiş olduğumuz 155 numaralı Diyarbekir Mufassal Tahrir Defteri'nde, Osmanlı coğrafyasının diğer kısımlanna ait tahrir defterlerinden ayrı olarak, neredeyse defterde yer alan herkesin mesleği ve sosyal ya da dini konumunu belirleyen ek bilgilere de yer verilmiştir. Bu bilgiler arasında "seyyid" ve "şerif” kişilerin adları ve icra ettikleri meslekler de yer almaktadır. Bu çalışmada, Osmanlı öncesi İslam dünyasında "seyyidlik" ve "şeriflik", Anadolu'da "seyyidlik" ve "şeriflik", Osmanlı'da "seyyidlerin" ve "şeriflerin" sosyal ve hukuki durumları, kıyafetleri, bir takım ayrıcalıkları, müesseseleri gibi konulann üzerinde, zaman darlığı sebebiyle, durulmayacaktır'. Bu kısa açıklamalardan sonra XVI. yüzyılda Diyarbakır'da yaşamış olan "seyyid" ile "şerifler" hakkında tespit edebildiğimiz bilgileri paylaşabiliriz.

155 Numaralı Diyarbakır Vilayeti Mufassal Tahrir Defterinde Seyyid ve Şeriflere İlişkin Bilgiler

Bu defterde "seyyidlerin" ve "şeriflerin" adları, baba adlan ve birçoğunun meslekleri belirtilmiştir. Diyarbakır'da XVl. yüzyılda yaşayan "seyyidlerin" ve "şeriflerin" yaşadıkları mahalle ve köyler tek tek tespit edilerek bunlar tablo halinde aşağıda belirtilmiştir. Buna göre; "seyyidler" 1560'lı yıllarda Diyarbakır'da 8 mahalle ile 5 köyde, "şerifler" ise 10 mahalle ile 2 köyde yaşıyorlardı. Bunların sayıları ise 93 "seyyid" ile 33 "şerif”ten ibaret idi. XVl. yüzyılda Diyarbakır'daki "seyyidler" ve "şerifler" ağırlıklı olarak şehirde yaşadıkları anlaşılmak­tadır. "Seyyidlerin" ve "şeriflerin" şehirde yaşayanı olduğu gibi köylerde çiftçilik yapanı, göçebe hayat sürdüreni de vardı. Bunlar bazergan, sarrac, bakkal, hamal, gazzaz, hayat, kassab, imam, yazıcı, tabacı, şerbetçi, şirnşir­ ger, arakkiyye-düz, fünzer, çiftçi, muhassıl, ehl-i sük, ptne-düz, kehife-düz, kefş-ger, nakkaş, bezzaz ve hayvancılık gibi değişik iş kollarında çalışarak maişetlerini temin ettikleri anlaşılmaktadır.

Taşımış olduktan adlar da dikkat çekmektedir. Mehmet, Ahmet, Hasan, Hüseyin, Ebubekir, Osman, Ömer, Ali gibi İslami adların yanında; Tanrıvermiş, Şahverdi, Pirkulu, Şahkulu, Hudakulu gibi Türkçe ve Farsça unsurlar taşıyan kişi adlarına da tespit edilmektedir.

Yukarıda anlatmaya çalıştığımız bilgiler aşağıda ayrıntılı olarak, orijinaline sadık kalarak, tahrir defterindeki bilgiler latinize edilerek verilmiştir. Verilen metinde günümüz insanının, bir kısmının, okuduğunda anlamakta zorluk çekeceğini tahmin ettiğimiz meslek adlarının günümüzdeki en yakın anlamları dipnot olarak açıklanmıştır.

1- SEYYlDLER

a) Cami'-i Kebir Mahallesi2

1- Seyyid Mehmecl veled-i Seyyid Ahmed (bazergan3)

2- Nurahmed v". O.

3- lsmail v. diğer

b- Cami'n-nebi Aleyhi's-selam Mahalles i5

1- lsmail v. Abdulhayy (sarrac6)

2- Davud v. Ali (bakkal)

3- Ali v. Davud (bakkal)

4- lbrahim v. Ali

5- Halil birader-i o (sarrac)

6- Hasan v. Hüseyin

7 - Yinal Ali (hammal)

8 - Allahverdi Hüseyin

c- Hacı Bahaeddin Mahallesi7

1- Mahmud Kasım (gazzaz8)

2- Halil Murad (hayyat9)

3- Ömer lbrahim (gazzaz)

4- Durak Hüseyin (kassab)

~-Hacı Osman Mahallesi10 (karışık·)

1- Zeyneddin Osman (mesleği belirtilmemiştir)

2- Emrullah Zeyneddin (mücerred11)

e- Şeyh Yasin Mahallesi12

1- Seyyid Ali v. Seyyid Mehmed (imam)

2- Seyyid ali v. Seyyid Mehmed ( el-meşhOrin bih yaz1c1)

3- Seyyid Emir Seyyid Mahmud

4- Emir Muharrem Seyyid Ali

5- Emir haşim Seyyid Ali

6- Seyyid Mustafa Emir Ahmed

f- Hacı lzzeddin Mahallesi13

1- Seyyid Hüseyin v. Şeyhi (şerbetçi)

2- Emir Ali v. O.(ınücerred)

3- Mehdi birader-i o (mücerred) (şimşir-ger14)

4- Emir v. Ca'fer (şerbetçi)

5- Ağahan bireder-i o (arakıye-düz15)

g- Taceddin Mahallesi16

1- Seyyid Hasan Seyyid Ömer

2- Abdullah bireder-i o.

3- Seyyid Ali birader-i diğer

h- Şeyh Abdurrahman Mahallesi

1- Şeyh Ali Çelebi b. Şeth Ahmed (nakibü'l-eşraf)

2- Seyyid Ali birader-i o

3- Seyyid Abdurrahman birader-i diğer

4- Seyyid Mehmed birader-i diğer

5- Seyyid Mehrned el-meşhur tabacı

6- Şah Hüseyin v. Seyyid Dede

7- Hafız Hüseyin (fürüzei)

il- KÖYLER

a- Karaca Bey17

1- lsmail v. Salim (çiftçi)

2- Salim v. o

3- Pin veled-i diğer

b- Köprü-yü Behlül nam-ı diger Zeyni Kendi18

1- Şah Hüseyin v. Pirdan

2- Yusuf bireder-i o

c- Bakos19

1- Hızır Hüseyin (112 çift)

2- Şerafeddin Abbas (1/2 çift)

3- llyas Hüseyin (112 çift)

4- Hüseyin Ömer (112 çift)

5- Hasan birader-i o (112 çift)

6- Hüseyin Hamza (1/2 çift)

7- Ramazan Hüseyin ( çift)

8- Mehmed Kubad (1/2 çift)

9- Ali Osman (1/2 çift)

10- Pir Ahmet Hasan

11- Mehmet Hızır

12- Ahmed birader-i o (mücerred)

13- Pir Hasan l-lüseyin (mücerred)

14- Pir Ahmed biradereş (mücerred)

15- Ömer v. Hasan (mücerred)

16-Ahmed Hüseyin (mücerred)

17 - Mahmud Ramazan (ınücerred)

18- Şab'an bireder-i o (mücerred)

19- Maksud Pir Ahmed (1/2 çift)

20- Murad biredr-i o (1/2 çift)

21- Harun birader-i diğer (mücerred)

22- Ahmed llyas

d- Bacervan20

1- Selim v. Molla Ali

e- Til Aloy21

1- Mikail v. Nimetullah

f- Kiğı Taifesinin Sübhan Oymağı22

1- Hacı Samed Musa

2- Hacı Said Abbas

3- Şeyh Beşaret Abbas

4- Şeyh Nebi Abbas

5- lmadin Bekir

6- Şeyho Hacı Seydi

7 - Zeynel bireder-i o.

8- Beşaret lmadin

9- Şa'ban (kethüda)

10- Abbas birader-i o

11- Yahya birader-i diğer

B- ŞERiFLER

1- ŞEHlR

a- Cami'-i Kebir Mahallesi

1- Hasan Hudakulu (sarrac)

2- Osman birader-i o

3- Sadi birader-i diğer

4- Emir Hace v. Ali (sarrac)

5- Hacı Mirza v. Hacı Mahmud

6- Molla Hüseyin v. o (muhassıl23)

7- Hacı Fethi Fazıl

8- Hamza v. o

9- Ali veled-i diğer

10- Mahmud veled-i diğer

11- Hacı Mehmet Şah Yusuf

12- Yusuf veled-i o

13- Ahmed v. Şah Yusuf

b- Canıi'ü'n-Nebi Aleyhi's-selam

1- Yar Ahmet v. Halil (ehl-i suk24)

2- İsmail veled-i o (pine-düz25)

c- Medrese-i Şeyh Abdurrahman

1- Mehmed Salman (kehife-duz)

d- Mescid-i Si'irdt26

1- Şem'ün v. Ali (kassab)

2- Mehmed veled -i o (kefş-ger27) (şerifzade)

3- Ahmed veled-i diğer (gazzaz) (ŞerifzMe)

e- Hoca Ali Mahallesi28

1- Şah Hüseyin v. Yusuf (sarrac)

2- Kaya v. Şah Yusuf (nakkaş29)

f- Mescid-i Sipah Mahallesi30

1- Bekir Hoca Hüseyin

2- Mehmet Emir

3- Abdurrahman Mehmed

g- Sebük Mahallesi31

1- Ahmed v. Abdulhayy (bezzaz32)

h- Mescid-i lmadi Mahallesi33

1- Derviş Mehmed Kasım

2- Ömer birader-i o

3- Ebubekir birader-i diğer

i- Taceddin Mahallesi

1- Nuri v. Seyyid Mehmed (hammal)

2- Ayvaz v. Hüseyin

3- Pir Ali v. Ayvaz

j- Reşi-i Cedid Mahallesi34

1- Hacı Yakub v. Lala Kasım Himmet v. o (çerçi)

2- Tannvermiş birader-i o (attar35

B- KÖYLER

1- Harbecin36

2- Şahkulu v. Ahmed (1 çift)

3- Pirkulu birader-i o

b- Kefer Neccar37

1- Hasan Abdal (çift)

2- Şahverdi birader-i o

Sonuç

Bu tebliğ ile 1560'lı yıllarda Hz. Muhammed neslinin Diyarbakır'daki izleri, Osmanlı arşiv belge-lerinden olan tahrir defteri içinde yer alan veriler ışığında ortaya çıkanlmıştır. Şüphesiz verdiğimiz bu bilgiler yeterli değildir. Aynı döneme ilişkin başka kayıdann incelenmesi , özellikle, nakibü'l-eşraf def-terlerine ulaşılması durumunda konu ile ilgili daha aynnnh ve tam bilgilere ulaşılmış olacaktır.

XVI. yüzyılda Diyarbakır'da yaşayan "seyyidlerin" ve "şeriflerin" hayatlannı alın teri dökerek, mal ve hizmet üreterek kazandıkları tespit edilmektedir.

Arşiv belgeleri ile günümüzde ellerinde "seyyidlik" şecereleri bulunan ailelerin belgelerinin muka-yese edilerek günümüz ile geçmiş arasında sağlıklı bir bağın kurulması ihtimali söz konusudur.

İncelemiş olduğumuz defter, bölgenin Müslümanlaşmaya başlamasının üzerinden yaklaşık 930 yıl sonra tutulmuştur. XVI. yı1zyılda Diyarbakır'da tespit edilen "seyyidlerin" ve "şeriflerin" bölgeye geliş tarihlerini tespit etme çok sağlıklı olmayabilir, ancak günümüzden XVl. yüzyıfa doğru bir projeksiyon tutularak günümüz "seyyidlerinin" bunlarla bağlantılarının ol up olmadığını varsa şecere, vakıf ve tapu kayıtlanndan hareketle tespitinin teoride mümkün olduğu düşünülmektedir.

Seyyidlerin ve şeriflerin bir kısmında görülen Türkçe kişi adları, Anadolu'da uzun süren Türk haki-miyetinin oluşturduğu kültürel değerlerin küçük bir yansıması olarak düşünülebilir.

Diyarbakır'da lslarni kimliğin oluşmasında, yayLlınasında ve devamında devlet yönetiminin, önemli şahsiyetlerin rolleri, cami, medrese, tekke, zaviye ve türbelerin eLkisinin yanında "seyyidlerin" ve şerif­ lerin rollerinin olduğu muhakkakur. Bunlardan bazılannın izlerini günümüzde bile bulmak mümkündür. Mesela kişi adlarında bölgede yaşayan "seyyidlerin" adlarının çocuklara verilmesinin hala sürmesi, hukuki problemlerin çözüme kavuşturulmasında bunlardan yardım istenmesi ya da bunlann devreye girmesi ile bazı problemlerin çözüme kavuşturulması gibi.

Bu bildirinin lslam dünyasının tarihi geçmişinde ve dini hayatında önemli rol oynayan unsurlardan olan "seyyidlerin" ve "şeriflerin" Diyarbakır'daki varlığı, sosyal ve ekonomik hayattaki etkinliklerine bir parça ışık tutmuşsa kendimizi bahtiyar addedeceğiz. Diyarbakır'ın kültur dokusunda birçok unsurun izlerinin yanında, lslami öğelerin ağır basuğı ortadadır. Bu kimliğin oluşumunda "Peygamber neslinin" rolünün de olduğunu hesaba katmak lazımdır.